LİDERLİK VE YÖNETİCİLİK

Gülferah ÖNCÜ

Öğretmen-Kamu Yönetimi Uzmanı

M.E.B. Yönetimi Değerlendirme ve Geliştirme Dairesi

    Hızlı sosyal değişmenin görüldüğü toplumlarda örgütlerin karşılaştığı sorunların ortaya çıkış nedenleri nüfus artışı, teknolojik gelişme, siyasal kararlar, toplum üyelerinin değişim değerleri gibi pek çok kaynaklara dayanmaktadır. Çıkar gruplarının bütünleştiği, işgörenlerin moralinin verimliliğe yansıdığı ve zenginleşen ekonominin pek çok meslek seçenekleri sağladığı bir toplumda YÖNETİCİNİN GÖREVİ de geçmişin basit komuta ilişkisinden çok daha karmaşık bir hale gelmiştir.

    Örgütün bütün yöneticileri kendi görev ve sorumluluk alanları içinde verimliliği artırmaya, işgörenlerin işten doyumlarını sağlamaya, işgörenler arasındaki çatışmaları çözmeye ve görevlerine uyumsuzluklarını

gidermeye, onlarda takım ruhu geliştirmeye, gerektiğinde onların davranışlarını değiştirmeye çalışarak örgütün etkililiğini sağlamaya yönelik olmalıdır.

    Tıpkı uluslar gibi örgütlerde etkililiklerini yitirip yaşamlarını tehlikeye soktuklarında kendilerine bir kurtarıcı ararlar. Bu kurtarıcıların yönetici özelliklerinden çok liderlik özellikleri taşıyan kişiler olduğuna dair inanç çok fazladır.

    Yöneticilerin örgüt amaçlarını planlanan düzeyde gerçekleştirebilmesi ve örgütsel etkililiği sağlayabilmesi için yönetim görevlerini yapabilmesi Liderlik kavramının incelenmesini önemli ve gerekli hale getirmektedir.

Liderlik ve yöneticilik birbirlerinin yerine kullanılabilen eş anlamlı kelimeler değillerdir. Tanımları gereği birbirlerinden çok farklıdırlar. Yöneticinin mutlaka bir lider, bir liderin de mutlaka bir yönetici olması veya olacağı söz konusu değildir.

    Ancak, günlük yaşamda iç içe girmiş durumdadırlar ve yöneticinin aynı zamanda bir lider de olabilmesi, liderin de bir yönetici olabilmesi beklentisi vardır.

LİDERLİK

• ortak amaçlar için birleşin insanları, amaçları gerçekleştirmek için güdüleme ve etkileme sürecidir ve her şeyden önce bir sanattır.

• belli amaçları başarmaya doğru, birey ve küme olarak insanların davranışını etkilemeyi içerin bir etkinliktir.

• belli bir durumda, bireylerin ya da bir kümenin amaçlarını gerçekleştirmeye yönelik çabalarını etkileme sürecidir.

• belli bir durumda, grubun(kümenin) görevlerini başarmasına gönüllü katkıda bulunmaları için grup üyelerine bireysel etkiyi içeren akılcı ve kararlı bir yaklaşım sürecidir.

Amaçları kim koyarsa koysun amaçları gerçekleştirmek için üyeler bir kaynaktan etkileniyor ise orada LİDERLİK var demektir.Liderlik, temel olarak etkileme kapasitesi ile ilgilidir. Hiç etkilemesi olmayan bir kimse bir örgütün başı veya yöneticilerinden birisi olabilir ama lider olabilmesi için etkilemeye sahip olması gerekmektedir.

LİDER, kendisini izleyenlerin kendisine yaptığı etkiden daha fazlasını onlara yapabilen kişidir.

Bir amacı gerçekleştirmek üzere bir araya gelen insanların içinden birisi diğerlerine oranla onlara daha çok etkide bulunabiliyor ise o kişi insanların lideri olmaktadır.

ETKİLEME

Bir insanın bir başka insanı eyleme geçirme sürecidir.

Etkileme sürecinin oluşabilmesi için, etkileyen kişinin etkisi, etkilenen kişi tarafından benimsenmeli ve algılanmalıdır.

Etkilenen kişinin etkiyi algılaması ve benimsemesi, etkileyene karşı geliştirdiği ruhsal sözleşmeden kaynaklanır.

Etkilenmenin derecesine göre etkilenen kişi, etkileyenin istediği eylemleri yapar.

Liderliğin işlevi

1.AMAÇ grubun oluşmasının ilk koşuludur.

2.LİDER her grubun bir lideri bulunmaktadır.

3.İZLEYENLER grubun diğer üyeleridir.

4.ORTAM liderlik ancak elverişli bir ortamda oluşmaktadır.

LİDERLİK KURAMLARI

Özellik Kuramları: Liderlik konusundaki ilk çalışmalara özellikle zamanın askeri ve bürokratik yöneticilerinin liderlik özelliklerinin incelenmesiyle başlanmıştır. Yaşadıkları döneme damgasını vuran liderlerin kişisel özellikleri araştırılarak, liderlik için gerekli bireysel ve toplumsal özellikler saptanmaya, başarılı ve başarısız liderlerin özellikleri belirlenmeye çalışılmıştır. “Liderler doğarlar” varsayımını korumuştur.(Thomas Carlyle 1795-1881, Mc Gregor- x-y kuramı, 1960, Ghiselli 1971, Stogdil 1948, Ouchi ve alfred Joeger- z kuramı)

Davranışsal Kuramlar: Özellik kuramlarının liderliği açıklamada yetersiz kalması sonucu araştırmacılar lider davranışlarını analiz ederek, lider davranışlarının temel yönelimini belirlemeye çalışmışlardır. Lider davranışının, GÖREV ve İLİŞKİ olan iki önemli boyutu üzerinde durmuştur.Ohio State Üniversitesi araştırmaları ,Michigan Üniversitesi araştırmaları, Likert-sistem 4 kuramı, Yönetim gözeneği kuramı(Blake ve Mouton)

Durumsallık Kuramları: Farklı durumlarda liderlik davranışının önceden kestirilmesinin mümkün olmadığını savunmaktadır. Her ortamda geçerli olabilecek en etkili liderlik biçimi yoktur.

Yol amaç kuramı(Robert house ve Martin Evans)

Fiedler’in durumsallık kuramı

Vroom ve Yetton’un Normatif kuramı

Hersey ve Blanchard’ın durumsal liderlik kuramı

Reddin’in üç boyutlu liderlik kuramı(Etkili ve etkisiz lider)

LİDERLİKTE YENİ PARADİGMALAR

Transformasyonel liderlik kuramı: Liderin izleyenler üzerindeki etkisini ele almıştır.(Burns, Bass, Bennis, Hellriegel, Slocum, Woodman)

Vizyoner liderlik - Cinsiyet ve liderlik - Kuantum liderlik paradigması

1930’lu yıllardan itibaren dünyanın çeşitli ülke ve araştırma merkezlerinde devam eden liderlik araştırmaları sonuçlarının toplamında genel çizgileriyle liderlik,

1.Kendisini izleyenlerden daha yüksek kişilik özellikleri gerektirmektedir.

(Bilişsel güç, Özgüven, Cesaret Karar verme. İzleyenlere yönelim, Girişim gücü, Güdülenme. Etik değerlere önem verme. Vizyon geliştirebilme)

• daha zeki olmalıdır.

• kendisini değerlendirebilmeli ve güvenebilmelidir.

• Verdiği kararlar sorunları çözmede yeterli ve kesin olmalıdır.

• İzleyenlerle daha iyi iletişim ve ilişki kurabilmelidir.

• gerçekleştirilecek görevlerde daha yeterli olmalıdır.

• amaçlara daha çok ilgi duymalı , benimsemeli ve çabalarında başarıya ulaşmak için daha çok güdülenmelidir.

• izleyenlerin gücünü daha iyi değerlendirmelidir.

• Yeni amaçlar ve yeni yöntemler bulmaya gönüllü ve cesur olmalıdır.

2.Bütün liderler için tek bir yetenek kalıbı ya da kişisel özellikler listesi yoktur.

3.Liderlik, toplumdan topluma, örgütten örgüte, gruptan gruba, görevden göreve, durumdan duruma değişik kişilik özellikleri istemektedir.

4.Liderler için vazgeçilmez sayılan kimi özellikler, lider olmayanlarda da bulunabilir.

5.Liderde bulunması gereken kimi özellikler eğitim yoluyla kişiye kazandırılabilir.

LİDERLİK

Liderlik, toplumun her kesiminde rastlandığı için geniş bir kavramdır.

Formal konuma bağlı değildir.

Politika üretebilmeyi ve strateji geliştirebilmeyi gerektirir.

Liderliği anlamlı kılan kültürel çevredir.

Liderlik, tinsel özelliklerin ön plana çıktığı bir süreçtir ve izleyenlere alışılmışın üzerinde bir etkiyi içerir.

Liderlik, izleyenlerin lidere verdiği gücü, ruhsal sınırların ötesinde, liderin onları etkilemek için kullanmasıdır.

Liderliğin sürdürülebilmesi için, liderin etkililiğini sürdürebilmesi gerekir.

Liderlik, izleyenlerin yeterliklerini eyleme dönüştürmedir.

LİDERLİK TARZI

Bir grubu diğer bir gruptan en önemli ölçütlerden birisi de liderin liderlik tarzıdır.

Lider, grubun amaçlarını gerçekleştirmeye yönelik olarak, izleyenleri etkilerken ortamın koşullarına uygun olarak liderlik davranışını değişikliğe uğratır. Liderlik davranışının dinamikliği de liderin liderlik tarzına uygun olarak oluşur.

Liderlik tarzı, liderin kendisini izleyenleri etkilerken duruma bağlı olarak süreklilik gösteren ve etkilediği izleyenler tarafından algılanan liderlik davranışlarını anlatır.

Liderlik tarzının bir alanı vardır. Bu alan liderin tarzının ne genişlikte değişebileceğini anlatır.

Liderler, değişik durumlarda tarzlarını esnekleştirebilme yeterliği yönünde birbirlerinden ayrılırlar. Kimi lider tarzını hiç değiştirmezken kimisi oldukça geniş bir alan içerisinde değiştirerek esnekleştirebilmektedir.

ETKİLİ LİDERLİK BİÇİMLERİ

Geliştirici: Lider maksimum düzeyde ilişkiyle, mininmum düzeyde görevli ilgilenir. İzleyenlere güven verir.

Yönetici: Hem görev hem ilişkiye yüksek düzeyde önem verir. Yönetici lider,; çok iyi güdüleyici, yüksek standartlar belirleyen, bireysel farklılıkları tanıyan ve grup yönetiminden yararlanan kişidir.

Bürokrat: Hem görev, hem ilişkiye çok az ilgi gösterir. Esas olarak kurallara önem verir. Kuralları kullanarak durumu kontrol etmek ve sürdürmek ister.

İyi niyetli otokrat: Göreve yüksek düzeyde, ilişkiye düşük düzeyde önem verirler. Bu biçimi kullanan lider ne istediğini iyi bilir ve çalışma arkadaşlarını gücendirmeyecek davranışlar sergiler.

ETKİSİZ LİDERLİK BİÇİMLERİ

Misyoner: Uygun olmayan bir durumda üye ile çok fazla ilişkiye, yapılacak işe çok az önem veren bir liderlik biçimidir. Bu liderler kendi kendine uyumu önemli bir değer olarak görürler.

Uzlaştırıcı: Görev ya da ilişkiden sadece birisine önem verilmesi gereken bir durumda, her ikisine de çok fazla önem veren bir liderlik biçimidir. Lider, kötü bir karar vericidir ve baskılardan etkilenir.

Otokrat: Bu liderler, uygun olmayan durumlarda göreve çok fazla, işgörene ise çok az ilgi gösterir. Lider, başkalarına güvenmez, sadece mevcut olan işe önem verir.

İlgisiz: Lider, uygun olmayan durumlarda düşük görev ve düşük ilişki yönelimli davranışlar gösterirler.

LİDER

• Değişmeyle ilgilenir, Yöneticilerin seçenekleri sınırladıkları, eski örnekleri izledikleri durumlarda yeni yaklaşımlar geliştirebilir.

• Vizyon sahibidir.

• Yönetici olmayabilir.

• Yönlendiricidir ve kişisel erkini kullanır.

• İzleyenlere ve amaçlara yönelmiştir.

• Kendisini izleyenleri motive eder ve mücadele ruhu aşılayarak moral değerler yaratır.

• İzleyenlerin ortalama etkisinden daha çoğunu onlara yapıp, bağlılıklarını sağlayarak başa geçmiştir.

• Paylaşılmış amaca dayalı gücü vardır.

• Kararlı, çalışkan ve kendisine güvenir.

• Davranışlarında ve kararlarında tutarlıdır.

• Sorumlulukları gönüllü olarak üstlenir. İşlerini bir zorunluluk ve yük olarak görmez.

• Zeka, kavramsal düşünme, yaratıcılık, incelik ve diplomatlık, etkileyici konuşma ve ikna edebilme, örgütleme ve sosyal becerilere sahiptir.

• Riske girmeyi, fırsat ve ödülleri yüksek tutmayı tercih ederler.

• İzleyenlere doğrudan, sonuç alan ve etkileyici mesajlar gönderir.

• Empatik yollarla, sezgileriyle insanların önce düşünce ve duyguları, sonra eylemleri ile ilgilenir.

• Gerektiğinde çok uzun süre tek başına bir fikri savunabilir ve tek başına bir eylemi gerçekleştirebilir.

• Genellikle kendilerini başkalarından, çevreden farklı algılar, bir örgütte, bir işte çalışabilir, ancak asla o işe ve örgüte ait değildir.

• Duygu dünyası çok zengindir. Bütünleşmek ve nefret etmek gibi çok güçlü duyguları ile çevresini etkiler.

Bir toplumda,

• Karizmatik

• Geleneksel

• Durumsal

• Atanmış

• İşlevsel

olmak üzere 5 tür lider bulunabilmektedir.

YÖNETİM

Belli amaçları gerçekleştiren örgütlere özgü olduğu için daha dar bir kavramdır.

Örgüt yapısı içerisindeki bir işlevdir.

Her örgüte çeşitli düzeylerde vardır.

Çalışanların ruhsal sınırları içinde bağlılığını sağlamaya yöneliktir.

Yöneticinin atanma yoluyla elde ettiği kaynakları ve hakları kullanmasıdır.

Saptanmış amaçları gerçekleştirmek için, çalışanlara biçimsel görevleri yaptırmaya çalışır. Yönetimin niteliği, üst yönetici ve onu izlemek zorunda olan yöneticilerin yönetim tarzına göre değişir.

Yönetimin sürdürülebilmesi için başarılı sayılmak yeterlidir.

YÖNETİCİ

Bir kuruluşun başında bulunan, emrindeki personeli istenilen hedefe götürmek için çalıştırabilen, emir ve kumanda edebilen kişidir.

Lider olmayabilir.

Yasal gücünü kullanır, ödül ve cezaya dayalı gücü vardır.

Sermaye sahibi ya da yönetsel erk tarafından atanır.

Yönetici, yapıyı koruma ile ilgilenir ve kişisel olmayan yönetsel amaçları benimser.

Denetler, düzenler, eşgüdümler.

Saptanmış amaçları gerçekleştirmek için, çalışanlara biçimsel görevleri yaptırmaya çalışır.

“VERİLMİŞ YETKİNİZİ” ancak, etkileyebilirseniz “KAZANILMIŞ YETKİYE” dönüştürebilirsiniz.

Astlarıyla dolaylı olarak iletişim kurar.

Varolanı koruma güdüleri, riske girme arzularına ket vurur.

Olayların, durumların nasıl geliştiğini anlamaya çalışırlar.

Yöneticinin Yönetim Tarzı

Yöneticinin amaçları gerçekleştirmedeki görev davranışı ile işgörenlerle kurduğu ilişki davranışının etkileşimi sonucunda oluşturduğu bir davranış biçimidir.

Bir örgütte de yöneticinin yönetim tarzı örgütü diğer bir örgütten ayıran başlıca etkendir. Yöneticinin yönetim tarzı işgörenlerden ve ortamdan diğer etkenlerle birleşerek örgütün yönetim tarzını oluşturur.

Örgütlerde 5 tür yönetim tarzı görülmektedir. Bu yönetim tarzlarına göre yöneticilik tarzları;

1. Yetkici (otokratik) Yönetici Tarzı

2. Koruyucu Yönetici Tarzı

3. Başıboş Yönetici Tarzı

4. Birlikçi Yönetici Tarzı

5. Destekçi Yönetici Tarzı

ÖRGÜTLERDE LİDERLİĞE GEREKLİLİK

Örgütler ne denli özenle kurulursa kurulsun, işgörenler ne denli özenle seçilirse seçilsin kusursuz çalışamazlar. İşgörenler doğaları gereği örgütsel amaçları gerçekleştirmek için çoğu kez bir başkasının etkisini ararlar.

İşgörenler arasındaki ilişki ve etkileşim kimi zaman örgütün birliğini bozacak ve amaçların gerçekleşmesini engelleyecek boyutlara ulaşabilir.

Örgüt toplumsal açık bir sistem olarak çevresi ile sürekli etkileşim içindedir. Çevredeki hızlı değişim kimi kez örgütün yaşamını yitirmesine yol açacak boyutlara ulaştığında örgütün kurtarılması, yaşatılması yöneticilerin göstereceği liderlik niteliklerine bağlıdır.

Örgütlerin yaşamını sürdürmek, etkililiğini yükseltmek için gösterdikleri bir modele bağlı olmayan büyüme eğilimleri sonucu alt sistemler dengelerini yitirirler.

ÖRGÜTSEL LİDERLİK

Liderlik özellikleri ile yönetici özelliklerinin olumlu biçimde birleşimidir.

Örgütsel liderlik bir kişiyi, bir kadroyu ve davranış türünü niteler.

• örgütsel liderliğin etki alanı örgütün iç ve dış çevresidir.

• örgütsel liderlik, yöneticinin örgütsel konumundan çok toplumsal konumundan kaynaklanan erke dayanır.

• örgütsel liderlik, işgörenlerin niteliklerine, örgütsel ortama ve işin gereklerine göre tarzını değiştirmeye elverişli canlılıktadır.

• örgütsel liderliğin var olduğunun ve sürdürüldüğünün kanıtı örgütsel etkililiktir.

• örgütsel liderlik, işgörenlerin işten doyumlarıyla örgütsel amaçların gerçekleştirilmesini dengeleştirir.

• örgütsel lider, kişisel ve yasal erkini birleştirerek birlikte kullanır.

• örgütsel lider , atanmış olsa bile kendisini sürekli geliştirip yetiştirir.

Yöneticinin örgütsel lider olabilmesi için ilişki davranışını, görev davranışı ile aynı düzeye çıkarması ve her ikisini dengede tutması gereklidir.

İlişki davranışları: Yöneticinin çevresini oluşturan çalışanlara yaptığı ruhsal destek; gösterilen yardımseverlik, sıcaklık, samimiyet, güven, dostluk, ilgi gibi yakınlıklar.

Görev davranışı:Yöneticinin amaçları gerçekleştirmek üzere hizmete/üretime verdiği önem

Örgütsel lider,doğal liderin yaptığı gibi önceden konulmuş amacı, politikaları ve işlevleri değiştirmeye yetkili değildir.

Bu yüzden kendisinin ve işgörenlerin koymadığı örgütsel amaçları gerçekleştirerek örgütsel etkililiği sağlamak ve sürdürmek için doğal lidere göre daha üstün özelliklere sahip olması gerekir.

Buna göre;

• Ortalama olarak astlarından daha zeki ve yönetim konusunda astlarından daha yeterli olmalı,

• Astları ile dostluğa dayalı bir iletişim ve ilişki kurabilmeli,

• İletişim kanallarını açık tutmalı,

• Örgütsel amaçların gerçekleştirilmesine astlarından daha çok güdülenmiş olmalı,

• Astlarının yeterliliklerini tanımalı, güçlerini değerlendirmeli,

• Takım ruhuna ayrıcalık tanımalı,

• “Gerçekçi özgüvene” sahip olmalı ve güven vermeli

• Bireye saygı duymalı, insan sevgisi ile yücelip ve yüceltmeli,

• Başkalarının kişiliklerinin oturmasına yardım etmeli,

• Akılcılık ve erdem rotasında yol alabilmeli ve yol gösterebilmeli,

• Vizyon sahibi olup, geliştirmeli ve vizyonunu paylaşarak yaşatabilmeli

• Kendini göstermeli ve değişikliklere açık olmalı

• İnsanların iyi yanlarını göz önüne almalı,

• Çabaların doğruluğuna inanmaya özen göstermeli,

• Model olmalı, başarılara özen göstermeli ve desteklemeli

• Her zaman eğitime önem vermeli,

• Yetkilendirmeli,

• İhtiyaçların karşılanmasını teşvik etmeli,

• Çalışan personel ve hedefler arasında bir bağ oluşturmalı,

• İlk harekete geçirici ve geliştirici olmalı,

• Gücün çalışanlarla paylaşıldığı organizasyon biçimini savunmalı,

1.Kurmaya yönelik liderlik (Örgütsel yapıyı oluşturma, mevcut yapıyı değişen koşullara uyarlama, amaç, strateji ve politika belirleme)

2.Geliştirmeye yönelik liderlik (Biçimsel yapıdaki eksiklikleri giderme, zamanla ortaya çıkacak kusurları düzeltme ve geliştirme)

3.İşletmeye yönelik liderlik (Örgütün işletilmesi için gereklidir. Orta ve alt kademe yöneticilerin bu tür liderlik göstermeleri beklenir.)

OKUL YÖNETİCİLİĞİ VE EĞİTİM LİDERLİĞİ

Yönetici ve eğitim/öğretim lideri kimdir?

Her ikisinin rolleri arasında bir ilişki var mıdır?